صنعت نفت و گاز یکی از بزرگ‌ترین و با ارزش ترین بخش های اقتصادی هر کشوری به حساب می‌آید، به این صورت که بخش اعظمی از درآمد ارزی و تأمین انرژی مورد نیاز کشور را به دوش می‌کشد. در دنیای صنعتی وجود نفت و گاز بسیار مهم و کاربری است. کشور ایران به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولید‌کنندگان نفت و گاز و سایر مواد سوختی در جهان شناخته میشود. وزارت نفت ایران مسئولیت نظارت بر نحوه اکتشاف، استخراج، بازاریابی و حمل و نقل مواد سوختی را بر عهده دارد. در این مقاله قصد داریم به مطالعه انواع روش های حمل و نقل در صنعت نفت و گاز بپردازیم و مزایا و معایت هرکدام را بررسی کنیم.
بخش های مختلف صنعت نفت و گاز
صنعت نفت و گاز به 3 بخش اصلی تقسیم میشود که هرکدام از این بخش ها وظایف و مسئولیت های متفاوتی دارد که در ادامه آنها را بررسی می‌کنیم.
صنایع بالادستی
صنایع بالادستی صنایعی هستند که وظیفه اکتشاف و تولید نفت و گاز را برعهده دارند. در صنایع بالادستی سرمایه‌گذاری بالا حرف اول را می‌زند چرا که حفاری نفت و گاز زمان و انرژی زیادی می‌خواهد.
صنایع میان‌دستی
سازمان ها و ارگان هایی مرتبط با حمل و نقل نفت و گاز را جز صنایع میان‌دستی می‌نامند. صنایع میان‌دستی علاوه بر حمل و نقل در لوله کشی و ذخیره سازی مواد خام نفتی فعالیت می‌کنند.
صنایع پایین‌دستی
پالایشگاه ها و پتروشیمی ها از شرکت های پایین دستی هستند. شرکت هایی که مسئول حذف مواد اضافی و تبدیل نفت و گاز به کالایی هستند که همه مردم از آنها استفاده می کنند؛ مانند سوخت وسایل نقلیه، سوخت هواپیما، گاز خانگی و...
اهمیت حمل و نقل نفت و گاز در صنایع پلایشگاهی
سوخت و انواع مشتقات آن به دلیل ارزش بالا همیشه مورد توجه جوامع مختلف بوده است و به دلیل اینکه همه کشور های دنیا به منابع نفت و گاز دسترسی ندارند پس شکل گیری صنعت حمل و نقل امری مهم است و باید در حفظ و نگهداری آن و هم‌چنین انتقال این مواد توجه بسیاری شود. قبل از حمل و نقل نفت و گاز باید اصول ایمنی رعایت و به نکات مهمی توجه شود تا از خطرات احتمالی جلوگیری شود، از جمله این اصول و نکات می‌توان به این موارد اشاره کرد:
- ابزار و تجهیزات ایمنی: وسیله نقلیه ای که در حال حمل و نقل نفت و گاز است باید مجهز به انواع سیستم های ایمنی باشد، به طور مثال سیستم ترمز (S.P ) که یک سیستم ضد واژگونی است و هنگامی که وسیله نقلیه شتاب زیادی دارد یا از محدوده سرعت خارج شده و در حال واژگونی است، به کمک ترمزگیری خودکار از واژگونی آن جلوگیری می‌کند.
- وسیله نقلیه: حمل و نقل نفت و گاز باید توسط وسیله نقلیه مسقف انجام شود تا از تابش مستقیم نور آفتاب و هم‌چنین بارش باران جلوگیری شود. رانندگان وسیله نقلیه سوختی باید قبل از شروع به حرکت نسبت به دریافت بارنامه خود اقدام کنند تا حین مسیر هر کجا نیاز شد از آن استفاده کنند.
- ضخامت مخازن تانکر ها: برای تولید مخازن مواد سوختی از فولاد ورقه سیاه یا اغلب مواد پلیمری استفاده میشود که لازم به ذکر است فولاد ورقه سیاه پر‌کاربردتر می‌باشد، در نتیجه برای جلوگیری از نشتی و خطرات احتمالی از بین رفتن مواد سوختی، استاندارد ضخامت این ورقه های تولید شده بین 2 تا 4 میلی‌متر تعیین شده است.
- بسته بندی مواد سوختی: مواد سوختی مثل نفت و گاز به دلیل اهمیت بالا و خطراتی که دارند باید به صورت اصولی و ایمن در مخازن و تانکر ها بارگیری شوند. همواره باید از سالم بودن این مواد در حین مسیر مطمئن شد تا حادثه ایی رخ ندهد.
- آموزش رانندگان: رانندگان تانکر ها علاوه بر وظیفه و مسئولیت خود در قبال حمل و نقل مواد سوختی، اکثر اوقات در معرض خطر هستند و همین امر باعث میشود تا آنها موظف به آموزش و مطالعه در مورد این مواد باشند تا هنگام بروز مشکل بتوانند آن را برطرف کنند. رانندگان باید توجه داشته باشند هنگام رانندگی و زمانی که اطراف مخزن هستند به هیج وجه دخانیات استعمال نکنند.
انواع روش های حمل و نقل در صنعت نفت و گاز
همان طور که بالاتر گفته شد حمل و نقل مواد سوختی مانند نفت و گاز از سخت‌ترین و پرخطرترین انواع حمل و نقل ها است، از این رو مقررات و ضوابط خاصی برای آن وجود دارد. انتقال نفت و گاز اکثرا بصورت زمینی، در بعضی مواقع به صورت دریایی و به ندرت به صورت هوایی صورت می‌گیرد. در ادامه به رایج ترین روش های حمل و نقل در صنعت نفت و گاز می‌پردازیم.
حمل و نقل زمینی سوخت با تانکرهای نفتی
تانکر های نفتی اغلب برای حمل و نقل نفت و گاز به کار می‌روند. ظرفیت این تانکر ها در حجم های مختلفی از 1000 لیتر تا 3000 لیتر است که با توجه به نوع ماده سوختی و حجم آن می‌تواند متفاوت باشد. از این تانکر ها بیشتر زمانی استفاده میشود که مکان و مسیر مورد نظر زیرساخت راه‌آهن نداشته باشد یا از طریق کشتی یا خطوط لوله شرایط انتقال نفت و گاز وجود ندارد.
حمل و نقل ریلی سوخت
یکی دیگر از روش های حمل و نقل زمینی نفت و گاز، حمل از طریق راه‌آهن و خطوط ریلی است. این روش به دلیل صرفه جویی در مصرف سوخت ارزان قیمت است و خطرات کمتری نسبت به حمل و نقل از طریق تانکر های نفتی دارد. استفاده از راه‌آهن برای جابجایی مواد سوختی علاوه بر مزیت های اقتصادی که دارد به حفظ و نگهداری محیط زیست نیز کمک می‌کند. در چند سال اخیر به دلیل تصادفات و اتفاقات جانی رخ داده در جادها، استفاده از روش حمل و نقل ریلی بیشتر شده است تا از خطرات و تصادفات احتمالی جلوگیری شود.
روش های حمل و نقل صنایع نفتی به صورت دریایی و هوایی
حمل سوخت با خطوط لوله انتقال نفت و گاز
خطوط لوله می‌تواند کابرد های مختلفی داشته باشد. از جمله انتقال گاز طبیعی به خانه های مردم، رساندن سوخت به هواپیما ها در فرودگاه و در نهایت نفت و گاز خام به پالایشگاه ها. در بین روش های حمل و نقل در صنعت نفت و گاز، حمل از طریق خطوط لوله انتقال بیشترین سهم در بین روش های دیگر را دارد. از این لوله های انتقال زمانی استفاده میشود که بخواهند حجم زیادی از نفت یا گاز طبیعی را به صورت گسترده در شبکه های توزیع جابجا کنند. این خطوط غالبا در زیر زمین قرار دارند مگر در موارد اندک که با توجه به ایمنی و بافت منظقه روی زمین کار میشود.
خطرات حمل و نقل نفت و گاز
حمل و نقل مواد سوختی، به ویژه نفت و گاز دارای تهدید ها و خطرات جدی است. این خطرها شامل انفجار، آتش‌سوزی، مسومیت، از بین رفتن حیواناتی که با این مواد در تماس هستند و نیز سوختگی میشود. برای جلوگیری از این خطرات باید از تجهیزات مناسب و ایمن استفاده شود هم‌چنین در موقع بسته بندی و انتقال این مواد، نکات ایمنی و استاندار های لازم به کار گرفته شود. در انواع روش های حمل و نقل احتمال زیادی برای نشتی وجود دارد، پس نمی‌توان گفت هیچ یک از این روش ها به صورت صد در صد ایمن هستند. مواد سوختی بیشتر اوقات در هنگام پر کردن یا تخلیه کردن درون مخزن مورد نظر نشتی پیدا می‌کنند.
یکی از بیشترین خطرات مواد سوختی هنگامی است که از طریق دریا حمل می‌شوند. اگر کشتی حامل مواد نفت و گاز نشتی داشته باشد این نشتی می‌تواند به قیمت جان حیوانات آبزی تمام شود و زنجیره غذایی آنها را دچار اختلال کنند، هم چنین پرندگان دریایی نیز از این خطرات در امان نیستند. در حمل و نقل از طریق خطوط لوله و راه‌آهن نیز مناطق مسکونی و حیات وحش حیوانات در معرض آلودگی های ناشی از نشت مواد سوختی می‌باشند. همان‌طور که پیش تر گفته شد تمام روش های حمل و نقل نفت و گاز می‌توانند خطر آفرین باشند و این امر اجتناب ناپذیر است اما با رعایت کردن استناندارد ها و قوانین وضع شده در این صنعت می‌توان تا حد قابل توجهی این تهدید ها را کاهش داد.